Zespól nadpobudliwości psychoruchowej – ADHD

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej ( ADHD, zespół hiperkinetyczny) jest jednym z częstych rozpoznań stawianych u dzieci i nastolatków, częściej występuje u chłopców niż u dziewczynek. Dotyka około 5% dzieci w młodszym wieku szkolnym a większość objawów szczególnie zaburzenia uwagi utrzymują się do okresu dorastania i dorosłości. Z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej często współwystępują specyficzne trudności w nauce jak dysleksja, dysgrafia, dysortografia czy dyskalkulia. Jest to zaburzenia neurobiologiczne o podłożu genetycznym

Objawy zespołu ( zaburzenia koncentracji uwagi, impulsywność, nadruchliwość) stanowią ogromny problem dla nauczycieli, rodziców a dziecku bardzo utrudniają naukę szkolną oraz prawidłowe funkcjonowanie w grupie rówieśniczej. Występowanie ADHD nie jest winą dziecka ani jego rodziców, badania naukowe dowodzą, że postawa rodziców nie ma wpływu na występowanie u dziecka objawów zespołu. Takie zaburzenie po prostu nie zdarza.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej wymaga leczenia farmakologicznego oraz stosowanie terapii psychologicznej lub psychoterapii. Istnieją jednak wyjątki od tej reguły, w sytuacji gdy objawy są bardzo nasilone lub pojawiły się zaburzenia dodatkowe to oddziaływania psychoterapeutyczne będą mniej skuteczne nie farmakoterapia. Najlepszą metodą jest łącznie leczenia farmakologicznego z psychoterapią. Poniżej przedstawiam najczęściej występujące objawy nadpobudliwości psychoruchowej.

Można opisać je w trzech grupach objawów.

Zaburzenia koncentracji uwagi:

• Łatwo się rozprasza
• Źle zapamiętuje szczegóły
• Zapomina co ma zrobić
• Zdaje się nie słyszeć co się do niego mówi
• Na krótko się koncentruje
• Popełnia głupie błędy, bo za szybko chce skończyć zadanie
• Gubi przybory szkolne, ubrania, klucze, kartę
• Wydaje się, że nie słucha
• Wszystko je rozprasza
• Śni na jawie
• Nie przepisuje dokładnie z tablicy
• Nie kończy rozpoczętych zadań
• Ma wieczny bałagan wokół siebie
• Ma kłopoty z planowaniem

Nadruchliwość:

• Stale wierci nie na krześle
• Macha rękami i nogami
• Ma kłopoty z pójściem spać
• Ma kłopoty z zaśnięciem
• Ma koszmary lub lęki nocne
• Wpada na różne przedmioty
• Manipuluje przedmiotami znajdującymi się w zasięgu rąk
• Nawet w czasie odpoczynku nie potrafi spokojnie usiedzieć
• Jego nadmierna aktywność ruchowa nie wynika z potrzeby ani sytuacji
• Jest głośne

Impulsywność:

• Nie potrafi poczekać na swoją kolej
• Jest bardzo gadatliwe
• Jest mniej poważne od rówieśników
• Łatwo się denerwuje
• Biega po całym domu
• Psoci w szkole lub w domu
• Nieumyślnie psuje różne rzeczy
• Dokucza innym dzieciom
• Nie znosi zmian
• Wtrąca się do rozmów dorosłych
• Trudno przewidzieć co zrobi
• Łatwo się zniechęca
• Chce natychmiastowej pochwały
• Ma kłopoty z przestrzeganiem zasad
• Wszystkiego musi dotknąć
• Bywa agresywne
• Stara się przewodzić w grupie chce udzielić odpowiedzi zanim pytanie zostanie skończone

Na podstawie tych objawów naukowcy wyróżnili 3 podtypy ADHD

• Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji – dziecko nie potrafi skupić się na tym co się do niego mówi, ma trudności aby skupić się np na odrabianiu lekcji, zazwyczaj nie jest odbierane jako pobudzone ruchowo, często odbierane jest jako małe zdolne. Ten typ występuje częściej wśród dziewczynek.
• Podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej – dziecko jest ciągle w ruchu, biega, skacze, nie może usiedzieć w jednym miejscu. Odpowiednio zmotywowany potrafi wykonać polecenia, odrobić samodzielnie i poprawnie lekcje. W szkole nie ma większych kłopotów ale szybko się nudzi, wstaje z ławki. Odpowiada na każde pytanie nauczyciela, nawet nie pytane. Jest to typ charakterystyczny dla większości chłopców.
• Podtyp mieszany – występują w nim cechy charakterystyczne dla wyżej wymienionych podtypów, czyli występują zarówno cechy niepokoju ruchowego, słaba kontrola impulsów a także zaburzenia koncentracji.

W przypadku ADHD bardzo istotne jest, żeby rozpoznanie nastąpiło jak najwcześniej oraz opracowanie planu terapeutycznego. Celem tych działań jest niedopuszczenie do powikłań lub ograniczenie ich nasilenia. Najczęściej występujące negatywne następstwa omawianego zaburzenia to:

• Niska samoocena
• Gorsze umiejętności społeczne
• Przedwczesne kończenie kariery szkolnej
• Słabsze relacje z rówieśnikami, wchodzenie w rolę błazna klasowego czy podejmowanie brawurowych i ryzykownych działań w celu zyskania aprobaty kolegów
• Depresja
• Zaburzenia lękowe
• Zaburzenia opozycyjno – buntownicze
• Uzależnienia, nadużywanie substancji psychoaktywnych
• Zaburzenia zachowania

Osiowe objawy ADHD istotnie upośledzają codzienne i szkolne funkcjonowanie dziecka. Traktowanie zespołu hiperkinetycznego jako przejawy braku kultury nie pomaga pacjentom, wręcz pogłębia ich trudność. Podstawowy problem stanowi mylenie objawów niezależnych od woli dziecka z celowym trudnym zachowaniem. Rodzice powinni pamiętać, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej nie jest zachowaniem niepożądanym. Dziecko, u którego zdiagnozowano deficyt uwagi, nadmierną ruchliwość czy impulsywność, nie ma wpływu na to jakie jest. Obwinianie go o brak koncentracji czy nadmierną impulsywność – z medycznego punktu widzenia – niczym nie różni się od obarczania winą osobę w wadą słuchu, że nie słyszy. Błędem jest zarówno karanie za objawy, jak i usprawiedliwianie zachowań celowych. Dlatego najważniejszą umiejętnością, którą powinni zdobyć rodzice dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej jest umiejętność odróżniania objawów od celowych zachowań.

Kolejnym ważnym problemem jest błędne przekonanie rodzica, że istnieje terapia, która uleczy dziecko i pozbędzie się objawów. Otóż nic bardziej mylnego. Mit ten powoduje powstanie błędnych oczekiwań rodziców, że psycholog będzie pracował z dzieckiem nad tym, żeby nie miało objawów ADHD. Taka metoda miałaby podobną skuteczność jak praca z osobą z wadą słuchu, żeby bez aparatu słuchowego słyszała wszystkie dźwięki. ADHD jest zaburzeniem, którego objawy towarzyszą pacjentom przez całe życie od dzieciństwa przez okres dojrzewania do dorosłego życia, w związku z tym korzystne jest zastosowanie modeli leczenia zaburzenia przewlekłego. Ich celem nie jest zlikwidowanie zespołu nadpobudliwości lecz umożliwienie dziecku czy nastolatkowi funkcjonowania w rodzinie, szkole i społeczeństwie na poziomie jak najmniej odbiegającym od poziomu funkcjonowania rówieśników. Oddziaływania te mają na celu również zapobieganie powikłaniom, takich jak niska samoocena, pogorszenie funkcjonowania szkolnego, zachowania opozycyjno-buntownicze, poważne zaburzenia zachowania, depresja, uzależnienia itp. Podsumowujący leczenie ADHD ma na celu poprawę jakości życia pacjenta, tak aby życie jego i jego najbliższych było szczęśliwe, mimo że nie potrafimy sprawić że jego zaburzenie zniknie.

Przewlekła choroba jak jest ADHD wpływa na wiele aspektów życia dziecka czy nastolatka. Kłopoty z koncentracją mogą powodować problemy w nauce ale także utrudniać udział dziecka w grach zespołowych czy wykonywanie codziennych czynności. Trudności szkolne negatywnie wpływają na samoocenę. Impulsywność wpływa na problemy w relacjach w rówieśnikami, w konsekwencji brak dostatecznej liczby pozytywnych interakcji z ludźmi jest przyczyną słabszego rozwoju umiejętności społecznych. I tak błędne koło się zamyka. Często zdarza się również, że objawy zespołu nadpobudliwości sprawiają, że dziecko wpada w niewole ciągłego wypełniania obowiązków szkolnych, od momentu powrotu ze szkoły do pójścia spać oraz przez cały weekend. Co zabiera mu cały nas wolny i powoduje uczucie przeciążenia oraz niechęci do szkoły.

W leczeniu zespołu hiperkinetycznego nie można skupiać się tylko na samym pacjencie. Oczywiście praca z dzieckiem czy nastolatkiem jest kluczowa i oprócz wprowadzenia farmakoterapii, która może znacznie zmniejszyć nasilenie objawów osiowych ADHD ( poprawa koncentracji, zmniejszenie nadruchliwości i impulsywności) należy wprowadzić psychoterapię nastawiona na leczenie dodatkowych problemów. Równie ważna jest praca z rodzicami która obejmuje psychoedukację, uczenia ich strategii radzenia sobie z objawami, wpływanie na poprawę relacji z dzieckiem oraz zapobieganie powstawaniu lub nasileniu się zachowań opozycyjnych. Kolejnym ważnym punktem jest praca z nauczycielem, która obejmuje wprowadzenie w szkole strategii behawioralnych ( pomoc w radzeniu sobie z objawami ADHD podczas lekcji ) oraz próbę wpłynięcia na budowanie pozytywnej relacji młodego pacjenta z rówieśnikami.

Pracę z dzieckiem nadpobudliwym warto rozpocząć od psychoedukacji rodziców. Rodzice powinni stać się ekspertami z dziedziny ADHD aby pomoc swojemu dziecku. Warto podkreślić, że podczas spotkań rodziców z psychologiem, psychoterapeutą czy lekarzem nie zostanie im przekazana cała dostępna wiedza na ten temat. Nie jest to możliwe chociażby ze względu na ograniczenia czasu. Dlatego tak bardzo ważne jest aby rodzice zapoznali się z materiałami przekazanymi przez specjalistów, czytali polecane książki i artykuły. Zdobywali i poszerzali wiedzę na temat problemu z jakim boryka się ich dziecko i pomogli mu poprzez podjęcie odpowiednich oddziaływań.

Główne zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym:

• Konsekwencja w postępowaniu, stawianie jasnych granic, co dziecku wolno, a czego nie może wykonywać
• Należy wyznaczyć niezbyt odległe cele działania i określić sposób ich realizacji. Chwiejna koncentracja oraz duże rozproszenie uwagi powoduje kierowanie swoich zainteresowań na coraz to inne bodźce, stawianie odległych celów powoduje zapominanie, porzucanie rozpoczętego zadania i rozpoczynanie coraz to nowych zabaw. Dlatego im bliżej postawiony cel lub termin, tym większa pewność że polegnie zostanie wykonanie.
• Systematyczne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego rozpoczętego działania
• Stała kontrola i przypominanie o obowiązkach oraz pomoc w ich realizacji

Wskazania dla rodziców do postępowania w domu z dzieckiem z nadpobudliwością psychoruchową:

• Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewniona w domu atmosferę akceptacji i spokoju
• Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków
• Osoba dorosła powinna kontrolować swoje emocje kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym, nie wolno jej reagować wybuchowo i gwałtownie
• Zawsze należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dawać dziecku do zrozumienia, że się je kocha ale jest się konsekwentnym i wymagającym
• Wymagania stawia się w sposób jasny i klarowny tak, żeby dziecko wiedziało czego się od niego wymaga
• Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości, należy doceniać trud włożony w pracę, nawet jak wykonane jest mniej starannie niż tego oczekuje rodzic
• Ważne jest aby dzienny rozkład zajęć był uporządkowany, miał jasną strukturę
• Należy ograniczyć oglądanie telewizji, wyeliminować programy o treści agresywnej dużym ładunkiem emocji i szybkę akcją
• Gdy dziecko odrabia lekcje należy ograniczyć bodźce np. wyłączyć radio, zabrać niepotrzebne rzeczy z biurka
• Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać jego sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuchy złości czy agresji, spokojnie interweniować, aby uniknąć wybuchu poprzez odwracanie uwagi lub spokojnie omówić konflikt
• Liczba dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch, ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość.
• Proponowane zabawy w wolnych chwilach o charakterze uspokajającym to lepienie z plasteliny, wycinanie, malowanie układanie klocków czy puzzli
• Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po sytuacji konfliktowej, nie należy odraczać konsekwencji np. Do przyjścia taty itp.
• Rodzice powinni codziennie poświęcić trochę czasu na rozmowę i wspólna zabawę z dzieckiem
• Rodzice powinni tez odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości ale z braku umiejętności kontrolowania swojego zachowania

Dziecko z ADHD jest uczniem ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi, w związku z tym wymaga dostosowania metod nauczania do swoich możliwości. Większa skuteczność w przekazywaniu wiedzy jak również wyeliminowanie części objawów można osiągnąć stosując następujące wskazówki:

• Dziecko z ADHD powinno siedzieć w pobliżu nauczyciela, najlepiej w pierwszej ławce ze zrównoważonym kolegą
• Nauczyciel powinien czuwać aby na ławce dziecka znajdowały się tylko potrzebne przedmioty podczas wykonywania aktualnego zadania
• Należy postawić na częste kontakty z rodzicami np. cotygodniowe telefony lub specjalny zeszyt usprawniający komunikację pomiędzy rodzicami a nauczycielem
• Postępowanie rodziców ale także nauczycieli powinna charakteryzować konsekwencja i ustalanie jasnych zasad czy też granic. Regulamin, który zostanie wywieszony w klasie z przykładowymi punktami; staram się uważnie słuchać, nie przerywam innym kolegom, odpowiadam po podniesieniu ręki, nie wolno chodzić po klasie w trakcie zajęć itp.
• Dziecko powinno znać zachowania niedopuszczalne i jakie grożą za nie konsekwencje
• Nie wskazane jest wzmacnianie zachowań niepoprawnych ( wzmocnieniem, które służy utrwaleniu takich zachowań jest zwrócenie uwagi nauczyciela) natomiast należy koncentrować się na wzmocnieniach tego co pozytywne np. cieszę się, że przez 5 minut słuchałeś uważnie tego co mówiłam. W miarę możliwości należy ignorować drobne wybryki
• Należy zwracać się do ucznia w krótkich i jasnych komunikatach. Konkretnie wyrażać swoje oczekiwania np. Zamiast mówić „weź się wreszcie do pracy” powiedzmy „Zrób zadanie nr 7” Jeśli uczeń wykona polecenie podajemy kolejne zadanie z numerem.
• Komunikując coś uczniowi upewnijmy nie, że nas słucha. Można to osiągnąć mówiąc imię dziecka, kładąc rękę na jego ramieniu, ma to służyć wzmożeniu koncentracji
• Ważne informacje należy podkreślić np. „To ważne, zapisz to będzie na sprawdzianie”
• Zalecane jest częstsze korzystanie z sprawdzania wiedzy w formie ustnej niż pisemnej, pozwala to na zadawanie pomocniczych pytań porządkujących wiedzę ucznia. Osoby z ADHD bardzo często wykazują bowiem trudności w planowaniu swego działania, chociaż posiadają odpowiedni poziom wiedzy
• Nauczyciel powinien być osobą pomagającą w kontrolowaniu pracy dziecka nadpobudliwego, dlatego też zaleca się dawanie instrukcji słownych „Sprawdź zadanie jeszcze raz”, „Wróć jeszcze do zadania drugiego- może uzupełnisz odpowiedź”, „sprawdź czy zanotowałeś wszystko co zadałam na jutro”
• W sytuacji w której uczeń nie radzi sobie w samodzielnym zapisie pracy domowej nauczyciel powinien posłużyć się rodzajem notesu, w którym sam zapisze zadanie domowe. Problem z zapisem pracy domowej jest dość powszechny ponieważ dziecku nadpobudliwemu trudno jest efektywnie koncertować się w sytuacji końca lekcji, kiedy jest już zmęczone, w warunkach ogólnego hałasu, kiedy wszyscy pakują swoje przybory szkolne
• Pomocne w przekazywaniu wiedzy jest stosowanie metod wielozmysłowych, prezentacja wiadomości w formie schematów, wykresów czy ciekawych doświadczeń.
• W przypadku takiego sposobu prowadzenia lekcji uczeń nadpobudliwy będzie służył nauczycielowi jako pomocnik.
• Nauczyciele powinni szukać sposobu na bezpieczne rozładowanie potrzeby ruchu dzieci z ADHD podczas lekcji, mogę być stałymi dyżurnymi, zaspokoi to ich potrzebę ruchu i będzie przydatne

Uczenie dzieci z ADHD schematów działania i strategii związanych z codziennymi zadaniami może poprawić ich funkcjonowanie na przykład w szkole. Dlatego tak ważne jest objecie terapią dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej.

Terapia powinna być nakierowana na :

• Kształtowanie umiejętności społecznych, zwłaszcza w relacjach z rówieśnikami
• Wprowadzenie strategii rozwiązywania problemów
• Naukę samokontroli
• Naukę aktywnego słuchania
• Radzenia sobie z silnymi emocjami i wdrażanie emocji

W całym tym skomplikowanym procesie pamiętajmy, że największa cenę za swój sposób funkcjonowania płaci samo dziecko. Nadpobudliwość to dla niego ogromny i niezawiniony ciężar, z którym musi zmagać się przez całe życie. Na swoje drodze rozwoju rzadko zdarza mu się spotkać mądrych i rozumiejących problem ludzi, którzy pomogą mu w pozbyciu się góry kamieni , jaką na barki tego dziecka włożyła natura. Dlatego też poszerzając wiedzę na ten temat. Liczę na to że będzie coraz więcej świadomych rodziców, opiekunów i nauczycieli którzy ze zrozumieniem podejdą do problemu zespołu hiperkinetycznego i będą wspierać dzieci a także szukać pomocy u psychologa i psychoterapeuty.