Fobia szkolna – jak pomóc dziecku?

Często zdarza się, że jest przez rodziców bagatelizowana, nierozpoznawana i utożsamiana z lenistwem dziecka lub nieuzasadnioną niechęcią do szkoły. Tymczasem szkoła może wywoływać autentyczny lęk, z którym dzieci muszą się codziennie konfrontować. Wymyślają zatem najróżniejsze, nawet najbardziej przekonujące wymówki, by zostać w domu. W piątek czują się wspaniale, wystarczy jednak, że przyjdzie niedziela wieczór, a dziecko dostaje gorączki , biegunki lub ataku paniki. Takie zachowania to sygnał, że z twoim dzieckiem dzieje się coś złego.

Warto poznać przyczyny fobii szkolnej.

Należy do zaburzeń lękowych (nerwicowych) i wiąże się ze środowiskiem szkolnym oraz wymaganiami szkolnymi. Nerwica szkolna to rzadkie zaburzenie psychiczne (występuje u 1-5% dzieci w wieku szkolnym, częściej u chłopców), które wywołuje w dziecku nieprzezwyciężony lęk – dotyczący szkoły, a także wszystkiego, co z nią związane. Jest to fobia sytuacyjna. Często problem ten nie ma konkretnego powodu, pojawia się nawet gdy dziecko ma zapewnione sprzyjające środowisko do nauki. Etiologia fobii szkolnej jest różnorodna.

  • Dziecko może odczuwać lęk przed rozstaniem z bliską osobą, np. matką lub innym opiekunem. Lęk separacyjny wywołuje w nim strach i zaburza jego poczucie bezpieczeństwa.
  • Dziecko jest perfekcjonistą i trudno mu sprostać własnym wymaganiom. W konsekwencji nie jest z siebie zadowolone i ucieka od obowiązków.
  • Dziecko ma problemy w kontaktach z rówieśnikami. W szkole jest zastraszane, molestowane lub bite przez starszych kolegów, dlatego woli zostawać w domu. Szkoła zaczyna się kojarzyć z przemocą fizyczną, jak i psychiczną.
  • Dziecko czuje, że nie spełnia wymagań rodziców. Komentarze rodziców w stylu: „Wierzymy, że będziesz najlepszy”, „Mamy nadzieję, że przyzwyczaisz nas do czerwonego paska na świadectwie” wzbudzają w nim lęk przed porażką.
  • Dziecko ma kompleksy w stosunku do rówieśników. Z powodu wady wymowy, dysleksji czy niepełnosprawności dziecko jest wyśmiewane przez rówieśników.
  • Fobia szkolna może pojawić się w momencie rozpoczęcia nauki szkolnej (w I klasie szkoły podstawowej) i łączy się z lękiem przed nieznanym.
  • Fobii szkolnej sprzyjają sytuacje stresowe, np. konieczność podporządkowania się normom grupowym, rygorom, zmiana szkoły lub miejsca zamieszkania, trudne egzaminy, rozwód rodziców, śmierć bliskiej osoby, a także skłonności depresyjne i lękowe dziecka.
  • Do rozwoju fobii szkolnej mogą przyczyniać się zakłócenia życia rodzinnego – konflikty rodziców, atmosfera w domu, neurotyczne małżeństwo, trudności finansowe rodziny, brak czasu dla dziecka wskutek przepracowania dorosłych, ambiwalentne postawy wobec dziecka, np. nadopiekuńczość pokrywająca niechęć i ukrytą wrogość, dominująca matka i bierny ojciec, lękowa matka itp.
  • Źródeł fobii szkolnej można upatrywać w złych reakcjach rodziców, np. straszeniu szkołą („Nauczyciele cię wezmą w obroty”, „W szkole nikt nie będzie się nad tobą rozczulał” itp.), opowiadaniu o własnych strasznych doświadczeniach związanych ze szkołą albo manifestacji niezadowolenia z powodu złych stopni, jakie uzyskały starsze dzieci.
  • Dziecko może bać się szkoły ze względu na wrogich nauczycieli i dyrekcję. Pedagodzy, niepotrafiący odróżnić nerwicowego unikania szkoły przez ucznia od zwykłych wagarów, mogą traktować dziecko jako nieuka, stygmatyzując go i utrudniając jeszcze bardziej adaptację do warunków szkolnych.

Objawy fobii szkolnej

Fobia u dzieci to po prostu nerwica o charakterze sytuacyjnym. To nie szkoła jest problemem, ale sytuacje, które mają w niej miejsce. Wbrew potocznemu rozumieniu rodziców, dziecko nie boi się jedynie sprawdzianu czy klasówki – może też odczuwać lęk przed kolegami lub nauczycielem. Fobia może mieć związek z trudnościami w nauce, choć nie musi. Rodzice powinni sobie uświadomić, że fobia szkolna nie jest udawana, a dziecku potrzebna jest pomoc.Fobia szkolna może rozwinąć się stopniowo w sposób praktycznie niezauważalny, np. gdy nadmiernie troskliwi rodzice zatrzymują dziecko w domu z powodu drobnych dolegliwości zdrowotnych, ale równie dobrze może rozpocząć się w jednym, charakterystycznym momencie – mianowicie wtedy, gdy dziecko ma pójść do szkoły.

Objawy fobii szkolnej to przede wszystkim lęk i niechęć do chodzenia do szkoły, mimo świadomości obowiązku szkolnego. Objawy wegetatywne panicznego lęku mogą pojawić się nawet na skutek myślenia o szkole. Objawy somatyczne wywołane lękiem przed szkołą obejmują:

  • bóle brzucha,
  • bóle i zawroty głowy,
  • skurcze brzucha,
  • nudności i wymioty,
  • biegunkę,
  • stany podgorączkowe,
  • szybsze bicie serca,
  • drżenie mięśni,
  • bóle pseudoreumatyczne,
  • nadpotliwość,
  • duszności,
  • czerwienienie się,
  • Kołatanie serca, przyspieszoną akcję serca,
  • duszności, omdlenia,
  • dławienie się jedzeniem, długie przeżuwanie pokarmów,
  • zaburzenia mowy, np. mowę skrajnie cichą,
  • uporczywy szloch.

Warto obserwować kiedy pojawią się objawy, czy w weekend dziecko czuje się dobrze, nie zgłasza dolegliwości? Czy objawy pojawiają się wtedy, gdy jest poniedziałek rano i musimy szykować się do szkoły a może jest niedziela wieczorem. A gdy dziecko wie, że nie pójdzie danego dnia do szkoły, objawy ustępują. Nie znaczy to jednak, że dziecko udaje. Objawy wywołane nadmiernym stresem i lękiem są jak najbardziej prawdziwe. Nieleczona lub wadliwie leczona nerwica szkolna może predysponować w przyszłości do zachorowania na fobię pracy, która upośledza rozwój kariery zawodowej w życiu dorosłym.

Fobia szkolna to jednak nie tylko dolegliwości fizyczne. Lęk sprawia, że dziecko w szkole może nie zgłaszać się na lekcji. Dziecko takie chce zostać niezauważone, unika kontaktu z kolegami z klasy, boi się podejmować decyzje, nie inicjuje żadnych działań, najczęściej nie ma kolegów, nie cieszy się popularnością w klasie. Bardzo często są to uczniowie, którzy wchodzą w rolę kozłów ofiarnych. Czasami lęk dziecka przed szkołą może objawiać się w postaci nieśmiałości albo agresji.

W społeczeństwie funkcjonuje mit, że stworzono chorobę o nazwie „fobia szkolna”, by usprawiedliwić lenistwo i brak motywacji do nauki niektórych uczniów. Nie jest to jednak prawda. Owszem, lęk przed szkołą może przyczyniać się do ucieczek z lekcji, ale na pewno nie można postawić znaku równości między strachem przed szkołą a wagarami. Zazwyczaj uczniowie z fobią szkolną to uczniowie skrupulatni, mający dobre stopnie, którym zależy na sukcesach akademickich. Unikają szkoły, dlatego że obawiają się pogorszenia swoich ocen. Mechanizmem, który prowokuje u nich lęk szkolny jest strach przed porażką, kompromitacją i wysokie poczucie odpowiedzialności. Uczniowie ci mają często wysoki iloraz inteligencji. Relacjonują rodzicom swoje obawy, towarzyszy im szereg objawów somatycznych przed pójściem do szkoły, przejmują się sprawami szkoły i nie prezentują zachowań aspołecznych, jak wulgaryzmy czy niszczenie mienia szkolnego.

Natomiast wagarowicze zwykle ukrywają przed rodzicami to, że uciekli z lekcji, kłamią, prezentują zachowania aspołeczne, nie mają dolegliwości fizycznych, nie przejmują się szkołą i nie odczuwają żadnego lęku w związku z tym, że muszą iść do szkoły czy też że ją opuszczą, mimo konieczności przebywania na zajęciach szkolnych. Widać zatem zasadnicze różnice między typowym wagarowiczem a uczniem lękliwym. Stawianie uczniów z fobią szkolną na równi z wagarowiczami jest dla nich bardzo krzywdzące.

Skutki fobii szkolnej

Fobia szkolna współwystępuje często z innymi trudnościami, jakie przejawiają uczniowie. Do skutków nerwicy szkolnej można zaliczyć:

  • nieśmiałość dzieci,
  • tendencję do unikania kontaktów z innymi,
  • ciągłe uczucie zagrożenia,
  • przewrażliwienie na krytykę,
  • tendencje perfekcjonistyczne – obsesyjne pragnienie bycia prymusem,
  • niską samoocenę i brak wiary we własne możliwości,
  • nieufność wobec rówieśników,
  • konflikty między potrzebą zależności a niezależności.

Leczenie fobii szkolnej

Na nerwicę szkolną bardziej podatne są dzieci nieśmiałe i lękliwe, których nie nauczono samodzielności. Dzieci odczuwające nerwową atmosferę w domu i pozbawione wsparcia w rodzinie również mogą cierpieć na fobię szkolną. Rodzicom nie wolno bagatelizować problemu i liczyć, że sam jakoś się rozwiąże. Konieczna jest pomoc psychologa i odpowiednie leczenie fobii. Klasyczną metodą leczenia fobii jest psychoterapia. Kiedy pomoc psychologiczna nie jest wystarczająca, można zastosować farmakoterapię (np. leki antydepresyjne z grupy SSRI i SNRI, leki anksjolityczne – hydroksyzyna, benzodiazepiny i nieselektywne beta-blokery). Najlepsze efekty terapeutyczne daje połączenie farmakoterapii z metodami terapeutycznymi – desensytyzacją, technikami relaksacyjnymi, restrukturyzacją przekonań na temat sytuacji fobicznych, ćwiczeniami oddechowymi, treningiem rozluźniania mięśni według Jacobsona, wizualizacjami relaksacyjnymi itp. W niektórych przypadkach zaleca się zmianę szkoły tak, by dziecko mogło nadrobić zaległości w nauce. Pomocne mogą okazać się też korepetycje i zajęcia reedukacyjne. Czasami konieczna jest psychoedukacja rodziców i terapia rodzinna – rodzice mają szansę zrozumieć chorobę dziecka i jego lęki, co znacznie ułatwia proces zdrowienia malucha. Terapia fobii szkolnej zawsze powinna uwzględniać triadę: rodzina – dziecko – szkoła. Najważniejszy element stanowi zdrowa rodzina, która powinna dawać szkrabowi poczucie bezpieczeństwa. Leczenie fobii szkolnej nie powinno być rozumiane jako „naprawianie dziecka”. Przystosowanie do warunków szkolnych powinno ułatwiać także środowisko nauczycielskie.

Warto pamiętać, że patologiczny strach przed szkołą nie jest świadomym wyborem dziecka, ale chorobą, która wymaga leczenia. Dziecko odczuwa nieustanny lęk, czuje dyskomfort i chciałoby, podobnie jak jego rówieśnicy, umieć czerpać radość z lekcji w szkole czy sukcesów szkolnych. Dziecko cierpiące na fobię szkolną dostrzega, że jego lęk przed szkołą ma charakter irracjonalny, bezpodstawny, nieuzasadniony, a unikanie szkoły to strategia nieskuteczna, która piętrzy kolejne trudności, np. w postaci złych ocen, braku promocji do następnej klasy, kumulacji zaległości szkolnych. Pomoc psychologiczna jest niezbędna w sytuacji gdy twoje dziecko odczuwa lęk przed szkołą. Zapraszamy do kontaktu z poradnia psychologiczną i z psychologiem.